Израиль неге Иранға соғыс ашты? Қос стандарт бар ма?

2025 жылдың 13 маусымы күні Израиль Иранға қарсы алдын ала соққы жасап, ядролық нысандарға бағытталған операция өткізді. Бұл оқиға халықаралық құқық пен жаһандық әділеттілік мәселесін қайта күн тәртібіне шығарды. Израиль бұл шабуылды "қауіптің алдын алу" деп түсіндірді. Алайда басқа елдер дәл осындай уәж айтса, олар бірден "агрессор" атанады. Бұл жағдай — халықаралық қатынастар жүйесінде қалыптасқан қос стандарттың айқын мысалы. Бұл туралы Juzmedia.kz оқырмандарына тарқатып көрді.

Израильдің ядролық қаруға ие екені – халықаралық қауымдастықта құпия емес шындық. Сарапшылар ел арсеналында 80-нен 200-ге дейін ядролық оқтұмсық барын болжайды. Алайда Израиль ешқашан бұл қаруға ие екенін ресми түрде мойындаған жоқ. Ол Ядролық қаруды таратпау туралы келісімге (NPT) де мүше емес, сол себепті МАГАТЭ тарапынан ешқандай тексеруге міндетті емес.

Израильдің ядролық бағдарламасы 1950-жылдары басталған. Елдің оңтүстігіндегі Димона қаласындағы ядролық реактор Францияның көмегімен салынды. Бұл кешен ондаған жыл бойы құпия ұсталып келді. Тек 1986 жылы бұрынғы ядролық технигі Мордехай Вануну британдық газетке мәлімет берген соң ғана Израильдің ядролық қуаты туралы деректер әлемге жария болды. Ол мәліметтер Израильдің ядролық оқтұмсықтарды жасап қана қоймай, оларды жеткізу жүйелеріне де бейімдегенін көрсетті.

Нәтижесінде Израиль — ядролық қаруы бар, бірақ ресми түрде мойындамайтын, әрі халықаралық бақылаудан тыс қалған жалғыз Таяу Шығыс еліне айналды. Бұл оған маневр еркіндігі беріп отыр: Иран секілді елдер ядролық технологияны бейбіт мақсатта дамытса да қысым мен санкцияға ұшырайды, ал Израиль бұдан тыс қалады.

“АЛДЫН АЛА СОҚҚЫ” — ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗІ БАР МА?

Израиль бұл операцияны "алдын ала қорғану" деп сипаттады. Себебі Иран уран байытуды 90% деңгейіне дейін жеткізіп, ядролық қару жасау шегіне жақындаған деген қауіп болды. Алайда халықаралық құқық, атап айтқанда БҰҰ Жарғысының 51-бабы, мұндай әрекетке тек нақты шабуыл болған жағдайда ғана рұқсат береді. Демек, қарсы тарап әлі шабуыл жасамаған кезде соққы беру — превентивті зорлық болып есептеледі.

Тарихта мұндай әрекеттер болған. Мысалы, 1981 жылы Израиль Ирактың Осирак ядролық реакторына соққы жасап, Саддам Хусейннің ядролық бағдарлама жүргізіп жатқанын сылтау етті. Бұл әрекет халықаралық қауымдастық тарапынан сынға алынды. Сондай-ақ, 2003 жылы АҚШ Иракқа қарсы соғыс ашып, "жаппай қырып-жою қаруы бар" деген дәлел ұсынды. Кейіннен Иракта ондай қару табылмады, ал соғыс заңсыз әрі моральдық тұрғыда ақталмайтын деп бағаланды.

Бұл мысалдар алдын ала соққы ұғымының тек болжамға сүйеніп, шынайы қауіпке емес, саяси мүддеге негізделіп қолданылатынын көрсетеді. Израильдің Иранға жасаған шабуылы да осы қатардан орын алады.

ТҮРКИЯ МЕН САУД АРАБИЯСЫНЫҢ КӨЗҚАРАСЫ НЕМЕСЕ ӨЗГЕ ЕЛДЕРІ СОЛАЙ ІСТЕСЕ НЕ БОЛАР ЕДІ?

Мысалы, Түркия немесе Сауд Арабиясы Израильді ядролық арсеналы бар қауіпті мемлекет деп танып, сол логикамен шабуыл жасағысы келсе ше? Израиль қолданған уәж — "ядролық қауіптің алдын алу" — олар үшін де дәл сондай негіз болар еді. Алайда халықаралық қауымдастық мұндай әрекетті қолдаудың орнына, бірден айыптар еді.

Түркия ресми түрде ядролық қаруға қарсы, бірақ 2019 жылы президент Ердоған: "Неліктен Израильде ядролық қару болып, бізде болмауы керек?" — деп мәлімдеген. Бұл Түркияның да ядролық әділетсіздікке көңілі толмайтынын аңғартады.

Сауд Арабиясы бірнеше мәрте Иран ядролық қару жасаса, өз ядролық бағдарламасын бастауға дайын екенін жариялады. Бұл ел 2023 жылы бейбіт ядролық технологияға қол жеткізгісі келетінін айтты, бірақ өңірлік шиеленіс жағдайында ұстанымының қатаңдайтыны түсінікті.

Осылайша, Израильдің қолданған логикасы өзге елдерге де дәл сондай әрекетке жол ашып беруі мүмкін. Бірақ нақты саяси салмақ пен одақтар жүйесі бұл логиканың кімге рұқсат, кімге тыйым екенін анықтайды.

ҚОС СТАНДАРТТЫҢ САЛДАРЫ МЕН ЯДРОЛЫҚ ТӘРТІПТІҢ ДАҒДАРЫСЫ

Израильге жасырын қолдау көрсету, ал Иранға ашық қысым көрсету — халықаралық жүйеде қос стандарт қалыптасқанын көрсетеді. Бұл:

• Ядролық қаруы бар мемлекеттерді халықаралық жауапкершіліктен босатады;

• Бейбіт ядролық технологияны дамытқысы келетін елдерге кедергі болады;

• Ядролық қарудан азат әлем идеясына деген сенімді жояды.

Мәселен, халықаралық қауымдастық Иранның ядролық бағдарламасын мұқият қадағалап отырғанда, Израильдің ядролық арсеналына көз жұма қарайды. Бұл әділетсіздік өзге елдердің де NPT келісімінен шығуына себеп болуы мүмкін.

БҰҰ-ның бұрынғы Бас хатшысы Кофи Аннан бұл мәселеге байланысты:

"Біз бір тарапқа тыйым салып, екіншісіне көз жұмсақ, халықаралық нормалардың беделі қалмайды" деген болатын.

Бұл пікір қазіргі жағдайдың мәнін дәл береді.

Егер ядролық тәртіп осылай жалғаса берсе, әр мемлекет өз қауіпсіздігін өзі қамтамасыз етуді жөн көреді. Бұл — қару жарысы мен жаһандық тұрақсыздыққа апаратын қауіпті жол.

ДАҒДАРЫСТАН ШЫҒУДЫҢ ЖОЛЫ ҚАНДАЙ?

Израильдің Иранға жасаған соққысы — құқықтық негізі әлсіз, қауіпке емес, болжамға сүйенген шешім болды. Бұл әрекет халықаралық қатынастарда "кім күшті — сол дұрыс" қағидасының әлі де үстем екенін көрсетті.

Халықаралық тәртіптің әділетті болуы үшін ережелер барлығына бірдей қолданылуы тиіс. Қос стандарт жойылмайынша, ядролық қауіпсіздік туралы келісімдер мен шарттардың беделі төмендей береді.

Мәселені шешудің бірден-бір жолы — көпжақты келіссөздер арқылы нақты бақылау тетіктерін іске қосу. Израиль мен Иран арасындағы шиеленісті төмендету үшін:

• Ядролық инфрақұрылымды ашық ету;

• МАГАТЭ инспекторларын тең дәрежеде кіргізу;

• Таяу Шығыста ядролық қарудан азат аймақ құру бастамасын көтеру қажет.

Бұл қадамдар халықаралық сенімді қалпына келтіріп, әділетке негізделген тұрақты тәртіп қалыптастыруға жол ашар еді.