1917 жыл: Неге Алашорданың жұлдызы жанбады?

«Ресей мемлекеті едігі жақын арада үйірге қосылмайды. Қарап отырсақ, қосақ арасында бос кетеміз. Қазақ жұрты боп бас қамын қылмасақ болатын емес. Алаштың басын қорғауға қам қыл», деп жазды Әлихан Бөкейханов «Қазақ» газетінің 1917 жылғы №252 санында.

1917 жыл — орыс революциясы салдарынан империяның шаңырағы шайқалып, бұрынғы отар елдердің бірінен соң бірі тәуелсіздігін жариялаған кезең еді. Финляндия, Польша, Латвия, Эстония, Литва, Беларусь пен Украина — бәрі дербестікке бет бұрды. Осы жағдайда қазақ даласындағы зиялы қауым да тарихи шешім қабылдауға асықты.

Қазақ халқы бұл кезде нақты саяси құрылымнан, әскерден, экономикадан айырылған, жергілікті басқару отарлық жүйеге бағындырылған еді. Бірақ Алаш қайраткерлері – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов бастаған ұлттық интеллигенция бұл тарихи мүмкіндіктен айырылмауға тырысты. 1917 жылғы желтоқсанда Орынборда өткен Екінші Жалпықазақ съезінде Алаш автономиясы жарияланып, Уақытша ұлттық үкімет — Алашорда құрылды.

Алашорда үкіметі қалай құрылды?

Съезге қатысқан өкілдер бүкіл қазақ даласын біріктіріп, ұлттық тұтастық пен өзін-өзі басқаруды мақсат етті. Үкіметтің мақсаты – ұлттық білім, сот, жер, дін, шаруашылық салаларын автономиялық негізде басқару, қазақ халқының саяси және мәдени тәуелсіздігін қамтамасыз ету болды.

Қысым мен кедергілер

Бірақ бұл бастама толық жүзеге аса алмады. Азамат соғысы, Кеңес үкіметінің тез күшеюі, большевиктердің қуғын-сүргіні Алаш автономиясының түбегейлі қалыптасуына жол бермеді. 1920 жылдан бастап Алашорда қайраткерлері біртіндеп биліктен шеттетіліп, 1930-жылдары сталиндік репрессияның құрбанына айналды.

Мақсатына жете алды ма?

Иә және жоқ. Иә — себебі олар отарлық жүйеден саяси ой-сананы бөліп шығарды, ұлттық мемлекеттілік идеясын нақты құрылымға айналдырды. Жоқ — өйткені олардың жобасы толыққанды жүзеге аспай қалды. Бірақ олар ұсынған идеялар Тәуелсіз Қазақстанның іргетасы мен болмысын анықтап берді.

Егер Алаш үкіметі толық қалыптасып, халықаралық деңгейде мойындалған дербес мемлекетке айналса, бүгінде қазақ қоғамы ерте саяси тәжірибе жинақтаған, демократиялық дәстүрге ие, ұлттық элитасы сақталған мемлекет болар еді. Бұл – тарихтың “егер” деп басталатын мүмкіндігі. Бірақ Алаш идеясы өлген жоқ. Ол бүгінгі тәуелсіздікпен жалғасып, қазақ мемлекеттілігінің рухани өзегіне айналды.

Автор: 

Арнайы Juzmedia үшін Ая Өміртай